- Wprowadzenie
Liczne obserwacje wskazują, że w Polsce staje się widoczne zjawisko migracji. W związku z tym przewiduje się, że w szkołach pojawi się więcej uczniów pochodzących z odmiennych kultur. Aktualne dane demograficzne oraz prognozy dotyczące ludności naszego kraju informują, że społeczeństwo polskie starzeje się, a migracje do Polski na pobyt stały – choć wciąż marginalne – powoli nasilają się. Dlatego też, jeśli zjawisko migracji nabierze tempa, Polska stanie w obliczu wyzwań związanych z funkcjonowaniem społeczeństwa wielokulturowego, a w konsekwencji – konieczności planowania polityki integracji kulturowej.
Polskie i europejskie statystyki na temat cech demograficznych społeczeństwa polskiego:
- Około 98,5% mieszkańców Polski to obywatele polscy (w tym ok. 2% stanowią przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych), pozostałe niecałe 1,5% to cudzoziemcy, którzy w społeczeństwie polskim reprezentują bardzo niską liczbę imigrantów na tle społeczeństw Europy.
- Około 98% mieszkańców Polski deklaruje przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego – jest to najwyższa w Europie liczba obywateli należących do jednego kościoła.
Przybysze z obcych stron mają bardzo różne pochodzenie i ich sytuacja w Polsce też się od siebie różni. Najczęściej jednak, mówiąc o dzieciach cudzoziemskich w szkołach w Polsce, myślimy o uchodźcach. Ich obecność w szkołach postrzegana jest często przez nauczycieli jako trudność. Polscy pedagodzy dopiero uczą się pracy w klasach wielokulturowych. Mimo że dzieci cudzoziemskich jest coraz więcej, ich obecność w polskiej szkole nadal nie jest normą. Co najmniej dwa czynniki sprawiają, że ich obecność może być dla nauczyciela rzeczywiście wyzwaniem.
Po pierwsze, dzieci cudzoziemskie (a zwłaszcza uchodźcze) trafiają do szkół w różnych momentach roku szkolnego, pojawiają się nagle i równie niespodziewanie znikają. Trzeba uczciwie sobie powiedzieć: na to niewiele można poradzić. Należy pogodzić się, że w wielu wypadkach polska szkoła nie będzie w stanie zorganizować takim dzieciom pełnej ścieżki edukacyjnej. Nauczyciel może być ich przewodnikiem, tłumaczącym polskie zwyczaje i normy postępowania, może zachęcać ich do opowiadania o historii i kulturze ich rodzimego kraju. Nauczyciel jest często jedyną osobą, która rozpozna w takim dziecku ukryty talent, pomoże rozwinąć zdolności, wyjaśni nieporozumienia wynikające z różnic kulturowych, zmniejszy strach lub załagodzi agresję.
Po drugie, stosunek dzieci imigrantów do obowiązku szkolnego bywa różny. Zdarza się, że uczniowie pochodzą z rodzin, w których nauka w szkole nie jest priorytetem. Często jedynym sposobem, by zatrzymać takiego ucznia w szkole, jest przekonanie jego samego o wartości nauki. Uczniów szkół podstawowych i w wieku gimnazjalnym racjonalne argumenty o korzyściach płynących z edukacji nie przekonują. Pobyt w szkole musi być dla nich po prostu przyjemny i atrakcyjny, a takie poczucie mogą im dawać odniesione sukcesy. Szkoła powinna dołożyć wszelkich starań, by im to umożliwić. Nie zawsze muszą to być sukcesy edukacyjne w ścisłym tego słowa znaczeniu (rozumiane jako 5 z matematyki). Może to być wygrana w konkursie na ilustrację do ulubionej książki lub kilka słów uznania po wysłuchaniu opowieści o kuchni lub strojach z dalekich stron. Wielkim sukcesem będzie to, jeśli takie dziecko po miesiącu uczenia się w polskiej szkole trochę lepiej będzie mówiło po polsku, co zostanie zauważone i pochwalone przez nauczyciela. Pozytywne doświadczenie może korzystnie wpłynąć na jego postawę w szkole, co ostatecznie może przynieść lepsze efekty w nauce.
- Wielokulturowa społeczność szkolna
Zróżnicowane kulturowo społeczności szkolne cechuje złożoność relacji między wszystkimi ich członkami. Aby lepiej zrozumieć te relacje, warto pamiętać, że dziecko reprezentujące inną kulturę „nosi w sobie” kulturę kraju, w którym wyrosło, i nie zawsze ma świadomość, iż jego zachowanie jest odmienne od przyjętego w polskiej szkole. Kultura, której jest przedstawicielem – jej normy, zgodnie z którymi się zachowuje – w dużej mierze pozostaje przez nie nieuświadomiona.
Na sytuację dzieci reprezentujących odmienną kulturę, uczących się w polskiej szkole, zasadniczy wpływ mają czynniki takie jak:
- poziom znajomości języka polskiego;
- różnice między systemami edukacji w Polsce i kraju pochodzenia dziecka;
- status prawny dziecka i rodzica (obywatel, cudzoziemiec, posiadający zgodę na pobyt, w trakcie procedury nadania statusu uchodźcy);
- uwarunkowania psychologiczne i rozwojowe (np. trauma, syndrom stresu
pourazowego – PTSD, zaburzenia rozwojowe, językowe, różnice indywidualne – temperament i osobowość ucznia); - różnice kulturowe (np. wartości – m.in. postrzeganie edukacji w różnych kulturach, znaczenie pojęć – dobry uczeń itp.);
- proces adaptacji kulturowej (np. szok kulturowy, strategie akulturacji, stosunek społeczeństwa większościowego do mniejszości);
- kompetencje nauczycieli oraz ich umiejętności w zakresie pracy z klasą wielokulturową;
- kompetencje społeczne i kulturowe rówieśników.
- Adaptacja kulturowa
Warto pamiętać, że na funkcjonowanie uczniów z innej kultury mają wpływ podstawowe procesy adaptacyjne, które przechodzi każda osoba reprezentująca odrębność kulturową. Ważnym etapem adaptacji kulturowej, składającym się z kilku faz, jest szok kulturowy.
Fazy szoku kulturowego:
- Miesiąc miodowy – początkowy okres pobytu w nowym kraju
- różnice kulturowe postrzegane są pozytywnie;
- nowość intryguje , zachwyca, ekscytuje;
- Dezorientacja
- zaskoczenie, irytacja, utrata pozytywnej samooceny
- poczucie nieadekwatności własnego sposobu funkcjonowania w nowym otoczeniu
- często pojawia się obniżenie nastroju(depresja) i dążenie do izolowania się od środowiska szkolnego
- Reintegracja(Wyczerpanie):
- odrzucenie nowej kultury postrzeganej nie tylko jako odmiennej ,ale też jako „złej”
- dominuje uczucie frustracji, gniewu i nienawiści do nowego miejsca i ludzi, co może się ujawniać w zachowaniach agresywnych
- samoocena poprawia się, gdyż wina za niepowodzenia zostaje przerzucona na środowisko
- Autonomia (Stabilizacja wstępna):
- Uczeń zna już zasady obowiązujące w nowej kulturze, odzyskuje siły i poczucie kontroli
- Powraca chęć kontaktów społecznych
- Poprawia się kondycja psychofizyczna i wydolność poznawcza
- Niezależność(Integracja)
- uczeń jest w stanie funkcjonować zgodnie z nowymi regułami i zasadami, ale jednocześnie zachowuje ważne dla siebie wartości kultury kraju pochodzenia
- sprawnie posługuje się nowym językiem
W procesie akulturacji – w tym adaptacji kulturowej – istotną rolę odgrywają rodzice, opiekunowie lub inne znaczące osoby dorosłe z otoczenia dziecka. Ogromne znaczenie ma ścisła współpraca tych osób ze szkołą oraz stałe motywowanie ich do zaangażowania się w życie placówki edukacyjnej.
- Podsumowanie
W Polsce zjawisko wielokulturowości narasta, ale istnieją już placówki edukacyjne, które radzą sobie ze zróżnicowaniem kulturowym uczniów. Przybywa przedszkoli i szkół kształcących uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jako następstwem różnic kulturowych. Instytucjom edukacyjnym przypada więc do spełnienia, i to w coraz większej skali, zadanie kształtowania współzależnej egzystencji społecznej – odczuwania, myślenia i zachowania „innych” wśród nas i nas wobec „innych”. Ponieważ rodzice wywierają najważniejszy i najsilniejszy wpływ na dziecko, dzięki nim adaptacja ucznia w społeczności szkolnej może przebiegać szybciej i okazać się bardziej efektywna. Warto więc, by nauczyciele skorzystali z potencjału rodziców i opiekunów, jako cennego źródła informacji, a także z ich wiedzy, jako osób najlepiej znających swoje dzieci i kulturę, z której się wywodzą.
Opracowała: Paweł Łukaszewski